راز نماز در نهج البلاغه

نکته جالب توجه اينست که پس از پيغمبر، نخستين کسي که از مردان آن را به پا داشت علي عليه السلام و آنهم در سن نه سالگي بود که در خانه پيغمبر به سر مي برد و چون پيغمبر وضو گرفت او نيز وضو گرفت و همين که رسول خدا به نماز ايستاد، آن وجود مقدس هم در آن سن و سال، پشت پيغمبر (ص) خدا ايستاد و در پشت سر علي عليه السلام هم تنها خديجه بود که به عنوان اولين زن به نماز ايستاد و باپيغمبر (ص) نماز جماعت گزاردند. و اولين اقامه نماز، هم به جماعت بود، جماعتي اين چنين که پيغمبر (ص) در جلو و علي پسر بچه نه ساله در پشت سر آن حضرت و خديجه، همسر پيغمبر در پشت سر علي (ع). مي بينيد که علي عليه السلام سراينده نهج البلاغه، چه رابطه اي با نماز، اين دستور عالي آسماني دارد که شش سال پيش از بلوغ و قبل از همه، آن هم در پشت سر پيغمبر (ص) و براي نخستين بار به عنوان وظيفه ديني که پيغمبر ختمي مرتبت از جانب خداوند مأمور به انجام آن شده است، آن را معمول داشت. پس علي عليه السلام نخستين نمازگزار اسلام است

نماز در نظر علي (ع)

به طوري که ديديم علي عليه السلام نخستين پيشواي معصوم و امام بر حق ما و نماينده خدا و جانشين بلا فصل حضرت ختمي مرتبت (ص) اولين نمازگزار اسلام است، آنهم شش سال قبل از بلوغ از اين رو مي بايد چنين انسان بي نظيري، رابطه خاصي با نماز بزرگترين فريضه الهي، داشته باشد. علي که در قبله مسلمين متولد شده، و در نه سالگي و به عنوان اولين پيرو اسلام و براي نخستين بار در پشت سر پيغمبر خاتم نماز گزارده، به طور قطع بيش از هر مسلمان ديگري، قدر نماز، نخستين فريضه الهي، را مي داند و به آن اهميت مي دهد.

به طوري که نوشته اند، حال علي عليه السلام به هنگام نماز چنان بود که در يکي از جنگهاي تيري به پاي آن حضرت اصابت کرد و هر چه کردند نتوانستند آن را در آورند. چون خبر به پيغمبر دادند فرمود بگذاريد علي مشغول نماز شود سپس تير را از پاي او در آوريد زيرا علي (ع) در آن هنگام، چنان محو تماشاي جمال حق است که کاملا از خود بي خود مي شود. چنين کردند و تير را از پاي علي (ع) در آوردند و او متوجه نشد، و زماني به خود آمد که از نماز فراغت يافته بود، و آن گاه در خود احساس درد کرد:

هر که چيزي دوست دارد جان و دل بروي گمارد

هر که محرابش تو باشي سر ز عشقت برندارد

سعدي

همچنين در يکي از شبهاي مخوف جنگ صفين «ليلة الهريز» که آتش جنگ برافروخته شده بود و از هر سو مانند باران تير مي باريد، ديدند که علي عليه السلام رو به قبله ايستاد و مشغول نماز شد. پس از نماز، پرسيدند يا امير المؤمنين اين چه وقت نماز خواندن بود و علي (ع) فرمود: اصلا اين جنگ براي چيست جز اين است که مي خواهيم ظلم و فساد را ريشه کن کنيم تا نماز و احکام الهي چنانکه بايد، اقامه گردد

خوشا نماز و نياز کسي که از سردرد

به آب ديده و خون جگر طهارت کرد

حافظ

شهيد محراب

علي عليه السلام، سراينده نهج البلاغه و قهرمان قهرمانان جهان، شاگرد لايق و تربيت شده پيغمبر اسلام است که فرمود: «نور چشم من نماز است.» علي که در تمام دوران حيات پيغمبر اسلام همچون سايه دنبال رسول خدا بود، چگونه مي تواند به نماز تا آن حد که معمول مي داشت، اهميت ندهد مگر او به تمام معني مقلد پيغمبر خاتم نبود مگر نه اينست که در نهج البلاغه و در کردارش همه جا پيغمبر (ص) را اسوه و مقتداي خويش قرار مي دهد، و حاضر نيست سرموئي از گفتار و کردار پيغمبر (ص) تخطي کند آري مولود کعبه و خانه زاد خدا و اولين نمازگزار اسلام و قهرماني که در ميدان جنگ و حساسترين لحظات زندگي، نماز را بر هر کار ديگري ترجيح مي دهد و حاضر نيست لحظه اول وقت آن را که ثوابي چون دريا دارد به تأخير بيندازد، سرانجام نيز در خانه خدا، مسجد کوفه و در محراب عبادت و به هنگام نماز با شمشير زهرآلود، ضربت خورد و فرق مقدسش شکافت و با آن ضربت شربت شهادت نوشيد.

علي (ع) در آن حالت، يعني پس از ضربت خوردن، با فرق شکافته فرمود «فزت و ربّ الکعبة» به خداي کعبه که در آن متولد گرديدم و قبله مسلمانان جهان است، از اين که مي بينم در خانه خدا نيز ضربت خوردم و شهيد مي شوم، سرافرازم.

در نمازم خم ابروي تو با ياد آمد

حالتي رفت که محراب به فرياد آمد

آري، علي (ع) آن مظهر تقوا و فضيلت، علي، آن انسان ما فوق انسان، آن نمونه اعلاي آفرينش، پس از پيغمبر خدا و نمازگزار نخستين اسلام، آغاز کارش در خانه خدا بود، و پايان کارش نيز در خانه خدا به سر رسيد. بدين گونه، علي عليه السلام در جهان اسلام نخستين شهيد محراب است

نهج البلاغه و نماز

امير المؤمنين علي عليه السلام در نهج البلاغه در موارد عديده اي از نماز، اين فرمان بزرگ الهي و محبوب مورد علاقه اش که براي هيچ عملي بمانند آن ارج نمي نهاد، سخن به ميان آورده و اهميت آن را يادآور شده است.

1- از جمله در آغاز خطبه 199 که موضوعات مهم اسلامي را به اصحابش وصيت مي نمايد و نسبت به انجام دادن آن ها سفارش مي کند، مي فرمايد: نماز را چنانکه بايد برپا داريد و در حفظ و اداي آن کوشا باشيد، و هر چه بيشتر به جا آوريد و به وسيله آن به خداوند تقرب جوئيد، زيرا که خداوند در قرآن مي فرمايد: نماز فريضه اي است که در وقت معين بر اهل ايمان واجب شده است. آيا پاسخ دوزخيان را نشنيده ايد که وقتي طبق گفته خداوند در قرآن از آنها مي پرسند: «چه چيز شما را به دوزخ افکند» مي گويند: ما از نمازگزاران نبوديم.

نماز، گناهان را مانند ريزش برگ درختان مي ريزد، و همچون رهايي چهارپايان از بند، انسان را رها مي سازد. رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله و سلم- نماز را به چشمه آب گرمي تشبيه فرمود که بر در خانه مردي باشد و شبانه روز، پنج نوبت از آن شستشو کند، که در اين صورت ديگر چرکي در بدن وي باقي نخواهد ماند.

مقام و اهميت نماز را مرداني از مؤمنين مي دانند که زينت کالاي دنيا و فرزندي که نور چشم انسان است، و ثروت و دارائي، آنها را به خود مشغول نمي دارد چنانکه خداوند در قرآن مجيد فرموده است: مرداني هستند که تجارت و داد و ستد دنيا آنها را از ياد خدا و اقامه نماز و پرداخت زکات باز نمي دارد.

با اين که خدا، بهشت را به پيغمبر مژده داده بود از بس نماز مي گزارد، خود را به رنج انداخته بود، و در اين کار نظر به اين آيه شريفه داشت: خانواده ات را فرمان ده نماز بگزارند، و خويشتن نيز بر انجام آن شکيبا باش.

از اين رو پيغمبر هم خانواده خود را به انجام اين فريضه بزرگ الهي وادار مي کرد و خود نيز با بردباري به اداي آن مي پرداخت .

2- در عهدنامه اي که براي محمد بن ابي بکر نوشت و او را روانه مصر نمود تا فرمانرواي آنجا باشد، از جمله دستورهائي که به او داد فرمود: نماز را در اوقاتي که براي آنها تعيين شده به پاي دار و به خاطر اين که بي کاري و فرصت و وقت داري، پيش از وقت آن را به جاي نياور، و به بهانه اين که کار داري، آن را به تأخير نينداز و اين را بدان که تمام کارهايت پيرو نمازت مي باشد .

به طوري که مي بينيد، مولاي متقيان و سرآمد نمازگزاران مسلمين به فرمانگزار جوان خويش محمد بن ابي بکر دستور مي دهد که نماز را چه افرادي و چه به جماعت بر هر کار ديگري اعم از شخصي و کشوري و لشکري مقدم بدارد و آن را در اول وقت ادا کند، و حق ندارد به بهانه کار يا گرفتاري آن را به تأخير بيندازد، يا به دليل اين که کاري ندارد، پيش از وقت انجام دهد. بلکه بايد طبق دستور خدا و پيغمبر عمل کند و به ميل خود جلو و عقب نيندازد.

3- نيز در فرمان مشهور مالک اشتر که پس از شهادت محمد بن ابي بکر در مصر او را به فرمانروائي کشور باستاني مصر منصوب داشت و بايد آن را جهان بيني علي عليه السلام دانست، مي فرمايد.

هنگامي که برخاستي و خود را مهيا ساختي تا با مردم نمازگزاري، نماز را چندان طولاني مخوان که مردم را پراکنده سازي و سريع و تند هم مخوان که آن را تباه کني.

زيرا در ميان مردمي که با تو نماز مي گزارند، کساني هستند که عليل و بيمار و ناتوانند، يا گرفتاري و کار دارند. من از پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- هنگامي که مرا براي تبليغ اسلام به يمن مي فرستاد پرسيدم: چگونه با مردم نماز گزارم پيغمبر (ص) فرمود: با آنها مانند ناتوان ترينشان نمازگزار، و حال مؤمنين را رعايت کن .

4- در کلمات قصار آن حضرت در اواخر نهج البلاغه، آن پيشواي عالي مقام معصوم و برگزيده خدا، پنج حکم بزرگ الهي را بدين گونه توصيف مي کند: نماز وسيله تقرب و نزديک شدن هر پارسائي به خداست، و حج، جهاد افراد ناتوان است.

هر چيزي زکات دارد و زکات و پاک کردن بدن، روزه گرفتن است. جهاد زن هم خوب شوهر داري کردن مي باشد .

5- در نامه اي که به حارث همداني از ياران نامدارش مي نويسد از جمله

مرقوم مي دارد: در روز جمعه، مسافرت نکن تا بتواني در نماز جمعه شرکت کني، مگر اين که کار واجبي (مانند جهاد) در راه خدا انجام دهي، يا به سراغ کاري بروي که شرعا معذور باشي. 6- در خطبه (131) از جمله مي فرمايد پروردگارا من نخستين کسي هستم که به حق رسيد و آن را شنيد و پذيرفت. به طوري که جز رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله هيچ کس در نماز بر من پيشي نگرفت .

7- از همه جالب تر اينست که در شب بيست و يکم ماه مبارک رمضان، لحظه اي پيش از آنکه جان به جان آفرين تسليم کند، ضمن وصيت تاريخي خود به فرزندان گراميش، امام حسن و امام حسين عليهما السلام از جمله مي فرمايد: خدا را، خدا را که برپا داشتن نماز را از ياد نبريد، زيرا نماز ستون دين است .

مي دانيم که امير المؤمنين (ع) در اينجا به سخن پيغمبر (ص) نظر داشته که فرموده است: نماز ستون دين است که اگر پذيرفته شد، ساير اعمال نيز بتبع آن پذيرفته مي شود و اگر مقبول نيفتاد ساير اعمال ديگر بندگان هم مردود شناخته مي شود .

نتيجه کلام اين که علي عليه السلام در شب قدر يعني بهترين شبهاي سال، در حال نماز، ضربت خورد و در شب قدر هم با سفارش به اهميت مقام نماز و ديگر ارکان اسلام، چشم از جهان ظلماني فرو بست و روح بلند پروازش به ملکوت اعلا پرواز کرد. گوئي در آن حال، زبان دل نورانيش، به مضمون اين ابيات لسان الغيب شيراز گويا بود:

دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند

و اندر آن ظلمت شب آب حياتم دادند

چه مبارک سحري بود و چه فرخنده شبي

آن شب قدر که اين تازه براتم دادند

من اگر کامروا گشتم و خوشدل چه عجب

مستحق بودم و اينها به زکاتم دادند

هاتف آن روز بمن مژده اين دولت داد

که بدان جور و جفا صبر و ثباتم دادند

در پايان سخن، بسيار بجاست که رباعي زيبا و پرشور فيلسوف نامي و حکيم رباني جلال الدين محقق دواني را که از حکما و دانشمندان بلند آوازه اسلام در سده نهم هجري و قبلا از علماي عامه بوده و در اواخر عمر، شيعه شده است بياوريم و آن را هديه شيفتگان مولاي متقيان علي (ع) کنيم:

اي مصحف آيت الهي رويت

وي سلسله اهل ولايت مويت

سرچشمه زندگي لب دلجويت

محراب نماز عارفان ابرويت

حجة الاسلام علي دواني